نویسندگان: سعید رکوعی، علیرضا شجاعی، امین الوانچی، رضا آزاد، نسیم دیده‌ور
ایمنی یکی از دغدغه‌های اصلی صنعت ساختمان در سال‌های اخیر بوده است. تلفات ساختمانی، جراحات و سوانح، هر ساله خسارات جبران‌ناپذیر و هزینه‌های هنگفتی را به این صنعت تحمیل می‌کند. علیرغم همه پیشرفت‌ها در روش‌ها، ابزار، تجهیزات و مقررات جدید، میزان سوانح، به‌ویژه در چهار خطر اصلی، بهبود قابل ملاحظه‌ای نداشته است. چهار خطر اصلی مرگبار در صنعت ساخت شامل سقوط از ارتفاع، گیر افتادن بین ماشین‌آلات یا سازه‌های ثابت، برخورد با اشیاء و برق‌گرفتگی است. از بین آنها، سقوط از ارتفاع به عنوان موضوع مورد بررسی این پژوهش انتخاب شده است.
وجود مشکلات در ایمنی، متخصصان و محققان ایمنی را بر آن داشته است تا راه‌های ابتکاری بیشتری را برای رفع مشکل بررسی کنند. یکی از حوزه‌های ایمنی، آموزش است. آموزش مداوم و در عین حال مؤثر میتواند دانش ایمنی ضروری را به کارکنان جدید ارائه دهد و دانش کارکنان فعلی را به‌روز کند. با این حال، چنین جلسات آموزشی نیاز به بودجه، تعهد زمانی و تدارکات دارد. در حالی که همه کارکنان معمولاً دستورالعمل‌های ایمنی را در ابتدا و در طول کار دریافت می‌کنند، بازبینی مکرر محتوا مفید است. با این حال، ماهیت دستورالعمل‌های ایمنی ممکن است برای برخی کسل‌کننده باشد و بنابراین توجه کارمندان، به خصوص جوان‌ترها را جلب نمی‌کند. در سال‌های اخیر، واقعیت مجازی (VR)آموزش ایمنی را تسهیل کرده است.
این مقاله به طور خلاصه به طراحی و توسعه یک مدل VR برای آموزش ایمنی در اجرای سقف می‌پردازد. برنامه VR با استفاده از یک روش چابک طراحی و توسعه یافته است. هدف اصلی این مطالعه آن است که تا چه حد متخصصان سقف‌سازی، یک برنامه VR را به عنوان ابزاری مکمل برای بهبود دانش ایمنی خود در نظر می‌گیرند. این پروژه در نظر دارد کاربران را در سراسر برنامه در هنگام ارائه دستورالعمل‌های ایمنی درگیر نگه دارد. برای ارائه محتوای ایمنی به صورت عملی، یک گروه مشاوره متخصص حرفه‌ای برای ارائه بازخورد در مراحل مختلف طراحی و بعدتر در فرآیند توسعه ایجاد شد. این امر به تیم‌های طراحی و توسعه اطمینان داد که اطلاعات صحیح در برنامه VR ارائه و شبیه‌سازی شده است.
پس از تکمیل مدل، رویکردی کمی برای تجزیه و تحلیل داده‌ها و بررسی جنبه‌های مختلف مدل VRبه کار گرفته شد. در این راستا، پرسشنامه‌ای طراحی و بین متخصصان سقف‌سازی توزیع شد تا نظرات آنها در مورد استفاده از VR برای آموزش ایمنی در زمینه تخصصیشان مورد بررسی قرار گیرد. در شکل 1 شمای کلی روش تحقیق نشان داده شده است.
روش تحقیق پروژه بر اساس مفهوم توسعه پیش‌رونده (progressive elaboration) طراحی شده است، زیرا تیم توسعه به طور مداوم از ورودی‌های صنعت به عنوان منبع اصلی توسعه سناریو و اعتبار سنجی استفاده می‌کرد. پس از آغاز پروژه و بررسی اولیه، ساختار پروژه تعریف شد. در مرحله توسعه پروژه، مدل داده ایجاد شد و داده‌های اولیه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در مرحله بعد، تنظیمات برنامه VR مورد بررسی قرار گرفت و مجموعه‌های بهینه برای سخت‌افزار، نرم‌افزار و برنامه تعریف شد. برای بهینه‌سازی فرآیند توسعه و استفاده انبوه، Oculus Quest 2 به عنوان هدست VR برای برنامه انتخاب شد. همچنین در بین موتورهای بازی، Unity برای نوع پروژه فعلی مناسب تشخیص داده شد. در مرحله بعد و از طریق تعامل با کارشناسان صنعت، برنامه‌های اقدام تدوین شد. برنامه‌های اقدام شامل مقررات و دستورالعمل‌های ایمنی در سناریوهای مختلف است. ده بخش مختلف متشکل از وظایف مربوط به نردبان به طور جداگانه طراحی و توسعه داده شد. موضوعات اصلی این بخش‌ها شامل 1) ارزیابی محل کار برای بهترین مکان نردبان، 2) انتخاب نردبان برای استفاده بر اساس رتبه‌بندی ارتفاع و وزن ساختمان، 3) بازرسی نردبان از نظر گریس، گل و لای، آسیب‌های سازه‌ای و قطعات از دست رفته، 4) برپا کردن نردبان، 5) ایمن‌سازی نردبان ، 6) حفظ تماس ایمن با نردبان، 7) استفاده از نردبان برای حمل و نقل مواد، 8) باز کردن نردبان در پشت‌بام، 9) پایین آمدن از نردبان و پایین آوردن نردبان تا زمین، 10) بازرسی ایمنی اجرای سقف، و 11) بارگیری نردبان روی کامیون برای حمل و نقل ایمن. در هر بخش، فرض شد که کاربر یک کارگر سقفی تازه استخدام شده بود که باید نگرانی‌ها و خطرات ایمنی را در مراحل مختلف وظایف مربوط به نردبان ارزیابی کند. شکل 2 تصاویری از ویژگی‌های مختلف برنامه کاربردی VR را ارائه می‌دهد که کارآموز در طول آموزش با استفاده از هدست VR تجربه می‌کند.
پس از توسعه هر بخش، توسط کارشناسان صنعت مورد آزمایش قرار گرفت تا از کاربرد و صحت اجزای تعبیه شده و اقدامات مورد نیاز اطمینان حاصل شود. کارشناسان توسط سازمان اسپانسر که اولین سازمان حرفه‌ای برای پیمانکاران سقف‌سازی در ایالات متحده است به پروژه تحقیقاتی معرفی شدند. در مرحله آغاز پروژه، یکی از مواردی که محققین و اسپانسر بر آن به توافق رسیدند، مشارکت کامل نمایندگان اسپانسر در فرآیندهای طراحی و توسعه بود. این امر منجر به تشکیل کارگروهی شد که از ابتدای پروژه تحقیقاتی تا پایان آن درگیر بود. آنها به عنوان واحد کنترل کیفیت در فرآیندهای طراحی و توسعه عمل کردند. این فرآیند مضاف بر فرآیند بررسی داخلی برای اطمینان از اعتبار برنامه VR انجام می‌شد. هنگامی که نسخه بتا برنامه آماده شد، برای بازخورد عمومی کاربران در دسترس قرار گرفت. اعضای کارگروه صنعت از کارکنان خود دعوت کردند تا از برنامه استفاده کنند و نظرات خود را بیان کنند. لینک نظرسنجی برای پیگیری و پاسخگویی به سوالات در اختیار کاربران قرار گرفت. سؤالات ارائه‌شده در نظرسنجی محتوای اصلی مربوط به آموزش ایمنی سنتی و کاربرد فناوری VR به عنوان ابزار تکمیلی را پوشش می‌دهد. یک روش کمی برای جمع‌آوری داده‌ها و تجربه کاربران انتخاب شد. پس از بخش جمعیت‌شناختی، از مقیاس پنج‌سطحی لیکرت برای اندازه‌گیری سطوح توافق یا بزرگی تأثیرات استفاده شد. پاسخ‌ها در یک دوره 10 روزه جمع‌آوری شد. پس از جمع‌آوری داده‌ها، داده‌پیرایی انجام شد و در نرم‌افزارهای آماری مدلسازی شدند. در مجموع، 46 نمونه معتبر در تجزیه و تحلیل استفاده شد. برای بررسی سازگاری و پایایی نظرسنجی، از اندازه‌گیری آلفای کرونباخ استفاده شد. آلفای کرونباخ 80/0 و 89/0 از تجزیه و تحلیل داده‌ها در بخش‌های عوامل تأثیرگذار و ویژگی‌های واقعیت مجازی به‌دست آمد که همسانی درونی ابزار را بسیار خوب طبقه‌بندی می‌کند.
در میان ۴۶ نمونه‌ی جمع‌آوری‌شده، اکثر پاسخ‌دهندگان، مرد، بالای 51 سال و با بیش از 25 سال سابقه کار بودند. همچنین پاسخ‌دهندگان اکثراً مدیران رده بالای شرکت‌هایی با 51 تا 200 کارمند بودند. پس از سوالات جمعیت‌شناخی، در سوال بعدی از شرکت‌کنندگان خواسته شد که دلیل اصلی بروز حوادث در صنعت سقف‌سازی را مشخص کنند. در حالی که بی‌دقتی کارگران درصد بالایی داشت، 42 درصد از شرکت‌کنندگان معتقد بودند که کمبود دانش یا آموزش ناکارآمد دلیل حوادث است. شرکت‌کنندگان همچنین با استفاده از مقیاس پنج سطحی لیکرت (بسیار کم: 1؛ بسیار زیاد: 5) ارزیابی کردند که تا چه اندازه عوامل مختلف بر سوانح در صنعت سقف‌سازی تأثیر می‌گذارند.
بخش بعدی نظرسنجی شامل سوالات مربوط به واقعیت مجازی و کاربرد آن برای آموزش ایمنی بود. ابتدا از شرکت‌کنندگان خواسته شد تا با استفاده از مقیاس پنج سطحی لیکرت، میزان آشنایی خود را با واقعیت مجازی به طور کلی ارزیابی کنند. در سوال بعدی، شرکت‌کنندگان میزان موافقت خود را با این جمله بیان کردند که “واقعیت مجازی برای آموزش نیروی کار در سقف‌سازی بسیار کاربردی است.” در حالی که 39٪ از شرکت کنندگان با این عبارت موافق بودند، 53٪ بی طرف بودند، و تنها 8٪ از آنها با کاربرد VR در آموزش ایمنی موافق نبودند. به طور مشابه، از شرکت‌کنندگان پرسیده شد که آیا معتقدند واقعیت مجازی میتواند به نسل جدید نیروی کار کمک کند تا ضمن لذت بردن از محیط واقعیت مجازی، دستورالعمل‌های ایمنی لازم را به دست آورند. اکثر شرکت‌کنندگان (55٪ موافق، 37٪ بی طرف و 8٪ مخالف) ادراک مثبتی نسبت به اثربخشی VR برای آموزش نسل جدید نشان دادند. شرکت‌کنندگان همچنین قصد خود را برای جستجوی فرصت‌هایی برای استفاده از برنامه‌های کاربردی واقعیت مجازی برای آموزش ایمنی در شرکت‌های خود ابراز کردند. در حالی که 45٪ از شرکت‌کنندگان موافقت خود را با استفاده از VR برای اهداف آموزشی نشان دادند، 44٪ بی طرف بودند و تنها 11٪ از شرکت‌کنندگان با این رویکرد مخالف بودند. علاوه بر این، پاسخ‌دهندگان پس از شرکت در برنامه‌ی ایمنی طراحی‌شده، واکنش مثبتی نسبت به برنامه VR نشان دادند. از آنها پرسیده شد که آیا پس از شرکت در این برنامه، اطمینانشان به استفاده و کاربرد واقعیت مجازی افزایش یافته است. همچنین ویژگی‌های واقعیت مجازی مختلفی در اختیار شرکت‌کنندگان قرار گرفت تا با استفاده از مقیاس پنج سطحی لیکرت امتیاز دهند. در حالی که همه ویژگی‌ها مورد علاقه ارزیابی شدند (بالای نقطه میانی)، سه ویژگی «سهولت استفاده»، «دستورالعمل‌های جامع و دقیق» و «جزئیات صوتی/بصری جذاب» در میان سه ویژگی مطلوب مورد نظر قرار گرفتند. در نهایت، از شرکت‌کنندگان خواسته شد تا بزرگترین مانع برای پذیرش انبوه فناوری واقعیت مجازی در صنعت سقف‌سازی را مشخص کنند و پنج مانع رایج برای انتخاب ارائه شد. «عدم تمایل مصرف‌کننده و کسب‌و‌کار به پذیرش VR» به عنوان مانع اصلی انتخاب شد (30%).
به طور کلی، نتایج حاکی از نگرش مثبت متخصصان نسبت به کاربرد VR برای آموزش ایمنی بود و نشان داده شد که کاربرد برنامه‌های VR به عنوان ابزار آموزشی تکمیلی دارای تاثیر مثبت بر ادراک متخصصان سقف‌سازی است. همچنین نتایج نشان داد که عوامل تاثیرگذار شناسایی‌شده در این تحقیق میتواند در طراحی و توسعه برنامه‌های کاربردی ایمنی مبتنی بر VR در آینده در نظر گرفته شوند.
قابل ذکر است، در حالی که یافته‌های این مطالعه نقش مثبت برنامه‌های کاربردی VR را نشان می‌دهد، نتایج الزاما قابل تعمیم نیست. حجم نمونه بزرگتر با سطوح مختلف آشنایی با واقعیت مجازی، قابلیت اطمینان تحقیق را افزایش می‌دهد. همچنین، طبقه‌بندی افراد بر اساس سن، سطح تخصص ایمنی، اندازه شرکت، موقعیت‌ها، و روال‌های آموزشی سنتی ایمنی، نتایج بیشتری را در مطالعات آینده نشان می‌دهد.
